Höfundar greinarinnar eru Jónas Páll Jónasson, sviðsstjóri botnsjávarsviðs Hafrannsóknastofnunar, og Bjarki Elvarsson tölfræðingur hjá Hafrannsóknastofnun.
Nú er nýbúið að kynna ráðgjöf Hafrannsóknastofnunar þar sem ráðlagt var að þorskafli yrði 204.000 tonn á næsta fiskveiðiári, sem er 4% lækkun frá fyrra ári. En hvernig hafa þorskveiðar gengið og þróast hjá okkur og nágrannaþjóðum í Norður-Atlantshafi.
Þorskstofninn fimm sinnum stærri við landnám
Nýverið birtist áhugaverð grein um þorskveiðar, allt frá landnámi til vorra daga. Höfundarnir Steven E. Campana og félagar (2025) bentu á að veiðar útlendinga á fyrri öldum hefðu verið heldur umfangsmeiri en áður var talið og að þorskstofninn hefði verið meira en 5 sinnum stærri við landnám en rétt eftir síðustu aldamót. Á síðustu öld voru veiðarnar að jafnaði um 330.000 tonn, en veiðar ná hámarki árið 1933 þegar ýmsar þjóðir veiddu hér yfir 500.00 tonn. Veiðar duttu mikið niður eftir það og sér í lagi í seinna stríði, en með aukinni sókn náðu þær aftur yfir 500.000 tonnum árið 1958. Næstu áratugi fór aflinn hægt og sígandi minnkandi. Sókn Íslendinga og annarra þjóða var nokkuð óheft þennan tíma, en útfærsla landhelginnar hefti þó sókn Evrópuþjóða. Ungviði þorsks rak einnig í stórum stíl til Grænlands og þaðan gekk hann kynþroska, aftur til hrygningar við Ísland, síðast í einhverju magni upp úr 1990. Á meðan stofninn var enn stór í upphafi aldarinnar var sóknin það sem kallað er kjörsókn og leiðir til hámarks afraksturs stofnsins. Fljótlega eftir stríð er fiskveiðidauðinn kominn yfir kjörsókn og mjög stíft er sótt í stofninn þegar líður á öldina og er sóknin mun hærri en kjörsókn allt til ársins 2010.
Óheft sókn skilaði sér í smærri stofni
Þessi stífa sókn í þorskinn skilaði sér í stöðugt minnkandi hrygningarstofni, frá um 700.000 tonnum árið 1955, að lágmarki árið 1993, í 115.000 tonn. Á þessum árum var fátítt að veiða eldri en 10 ára þorsk og aflabrögð voru léleg, þrátt fyrir stækkun skipa og trolla. Þessi skortur á veiðistjórnun skilaði sér í hættulega smáum hrygningarstofni, sérstaklega þegar horft er til reynslu annara þjóða.
Stjórnvöld settu sér markmið um sjálfbæra og arðsama nýtingu, fyrst árið 1995 með aflareglu um ákveðið veiði hlutfall (hlutfall veitt af metnum veiðistofni á hverju ári), fyrst 25% og svo 20% frá 2008. Stofninn stækkaði hægt og sígandi, mælist um 525.000 tonn árið 2017 með ráðlögðum veiðum upp á 250.000 tonn. Aflabrögð fóru snöggtum batnandi, algengt er nú að veiða fisk eldri en 10 ára og veiðarnar eru arðsamar. Fiskurinn fær tæki færi til að taka út vöxt, áður en hann er veiddur. Nýliðun hefur verið nokkuð stöðug, ekki hafa komið áberandi litlir árgangar, en þeir hafa heldur ekki verið mjög stórir. Enn vantar sterka hrygningargöngu frá Grænlandi, en sterkar vísbendingar eru um að 2015 árgangur hafi alist upp þar að hluta.
Það hefur sýnt sig að þegar stofnstærðin er orðin mjög lítil, að mikilvægi eldri hrygna eykst, þær hrygna stærri og lífvænlegri eggjum yfir lengri tíma, sem eykur líkur á því að ungviði kemst á legg. Skilyrði eru nú til staðar að stofninn gefi af sér sterka árganga. Náttúrunni getum við hinsvegar ekki stjórnað og undanfarna tvo áratugi höfum við orðið vitni að nýliðunarbresti hjá mörgum tegundum við suðurströndina, bæði hjá nytjastofnum og tegundum sem ekki eru nýttar. Þetta hefur verið tengt við hlýnun og breytt skilyrði samfara henni í sjónum suður af okkur, en almennt hefur hlýnað í N-Atlantshafi á undanförnum áratugum. Við Ísland er þorskinn að finna miðbik útbreiðslu sinnar og hann hefur haldið ágætlega velli, enda hrygnir hann nokkuð víða, mikið hefur t.d. veiðst af hrygningarþorski í Faxaflóa og Breiðafirði undanfarin ár.
Þorskveiðar hjá öðrum þjóðum
Norður- Ameríka
Þegar veiðar sem einhverju nem ur voru stundaðar þar, var veiði hlutfall á flestum svæðum vel yfir 50% og oft enn hærra, með öðrum orðum ofveiði. Hrygningarstofnar hafa hrunið á öllum svæðum og veiðarnar orðnar vart svipur hjá sjón og lítið sem ekkert hefur verið veitt úr þess um stofnum frá árinu 1995. Það hefur einnig sýnt sig að þegar í algjört óefni er komið, þá hefur uppbygging verið mjög hæg eða engin, þrátt fyrir næstum algjöra friðun. Mikið var skrifað um hrun þorskstofna við N-Ameríku, en líkt og í öðrum stofnhrunum hefur reynst erfitt að slíta í sundur áhrif umhverfisþátta og ofveiði. Ofveiðin flýtti þó í flest um tilfellum fyrir hruninu og jók vandann.
Evrópa
Veiðar á þorski í Evrópu náðu há marki árið 1969 og fara minnkandi allt fram til ársins 2009. Á þessu tímabili var sótt mjög stíft í stofna og fiskveiðidauðinn var að jafnaði tvöfalt hærri en kjörsókn. Vel gekk að veiða í Norðursjó á sjöunda áratugnum, sjávarhiti var þá lágur og árgangar sterkir. Almennt eru veiðarnar í Barentshafi mjög áberandi og aukast þær eftir 2010. Með hopandi ís og hlýnandi Barentshafi stækkaði útbreiðslusvæðið og hrygningarstofninn þar til muna. Veiðar úr öðrum stofnum en úr Barentshafi og Íslandi fara hverfandi upp úr aldamótum. Frá 2008 hefur verið veitt samkvæmt kjörsókn í Barentshafi og við Ísland en fiskveiðidauði er enn hár annarstaðar og veiðar litlar. Síðustu ár hafa árgangar verið minni í Barentshafi, fiskveiðidauði aukist, sér í lagi vegna sveiflujöfnunar á aflareglu sem þar gildir og aflinn hefur dregist saman. Ráðlagður afli í Barentshafi fyrir árið 2025 er 311.000 tonn og stefnir í minnsta afla í yfir 35 ár.
Afli við Austur-Grænland hefur aukist undanfarin 10 ár, var yfir 20.000 tonn árið 2022. Einkum er veitt á Dohrn banka, rétt vestan við Grænlandssund ið sem skilur á milli landgrunna. Merktir fiskar við Ísland hafa endurheimst á Dohrn banka og öfugt. Einn var merktur og endurheimtur þar með merki sem nemur dýpi, seltu og hitastig, hann mátti staðsetja með hjálp sjávarfallalíkans og kom í ljós að hann gekk í Faxaflóa til hrygningar. Líta má á þessar göngur, alla vega að stórum hluta til, sem fæðugöngur frá Íslandi.
Örlítið hefur verið veitt af þorski við Jan Mayen allra síð ustu ár (+500 tonn sum árin), en Norðmenn ráðlögðu engar veiðar 2025. Við Færeyjar hefur hrygningarstofninn undanfarin 20 ár verið metinn við og undir varúðarmörkum og fiskveiði dauði er hár sökum lítilla tak markana á veiði. Ráðgjöfin 2025 var 2.845 tonn. Niðurlag Nær allur þorskafli kemur nú úr tveimur stofnum, þeim íslenska og úr Barentshafi. Tilraunin að veiða meira, eða vel umfram kjörsókn hefur skilað því sem spáð var, hruni stofna og óarð bærum fiskveiðum. Hækkun sjávarhita hefur nú þegar fært hrygningarsvæði þorsks í Norð ursjó norður á bóginn og er því spáð að það verði of heitt fyrir hann á öllum svæðum þar árið 2060. Þrátt fyrir lækkun í ráð gjöf stendur þorskurinn við Ís land vel, hrygningarstofn er í sögulegu samhengi sterkur og aldurssamsetning í stofninum er heilbrigð.
